โคปกวตฺถุวณฺณนา

[353] สีเลสุ ปริปูรการินีติ ปญฺจสุ สีเลสุ ปริปูรการินีฯ อิตฺถิตฺตํ วิราเชตฺวาติ อิตฺถิตฺตํ นาม อลํ, น หิ อิตฺถิตฺเต ฐตฺวา จกฺกวตฺติสิริํ, น สกฺกมารพฺรหฺมสิริโย ปจฺจนุภวิตุํ, น ปจฺเจกโพธิํ, น สมฺมาสมฺโพธิํ คนฺตุํ สกฺกาติ เอวํ อิตฺถิตฺตํ วิราเชติ นามฯ มหนฺตมิทํ ปุริสตฺตํ นาม เสฏฺฐํ อุตฺตมํ, เอตฺถ ฐตฺวา สกฺกา เอตา สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุนฺติ เอวํ ปน ปุริสตฺตํ ภาเวติ นามฯ สาปิ เอวมกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิตฺถิตฺตํ วิราเชตฺวา ปุริสตฺตํ ภาเวตฺวา’’ติฯ หีนํ คนฺธพฺพกายนฺติ หีนํ ลามกํ คนฺธพฺพนิกายํฯ กสฺมา ปน เต ปริสุทฺธสีลา ตตฺถ อุปฺปนฺนาติ? ปุพฺพนิกนฺติยาฯ ปุพฺเพปิ กิร เนสํ เอตเทว วสิตฏฺฐานํ, ตสฺมา นิกนฺติวเสน ตตฺถ อุปฺปนฺนาฯ อุปฏฺฐานนฺติ อุปฏฺฐานสาลํฯ ปาริจริยนฺติ ปริจรณภาวํฯ คีตวาทิเตหิ อมฺเห ปริจริสฺสามาติ อาคจฺฉนฺติฯ

ปฏิโจเทสีติ สาเรสิฯ โส กิร เต ทิสฺวา ‘‘อิเม เทวปุตฺตา อติวิย วิโรเจนฺติ อติวณฺณวนฺโต, กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อาคตา’’ติ อาวชฺชนฺโต ‘‘ภิกฺขู อเหสุ’’นฺติ อทฺทสฯ ตโต ‘‘ภิกฺขู โหนฺตุ, สีเลสุ ปริปูรการิโน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปริปูรการิโน’’ติ อทฺทสฯ ‘‘ปริปูรการิโน โหนฺตุ, อญฺโญ คุโณ อตฺถิ นตฺถี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ฌานลาภิโน’’ติ อทฺทสฯ ‘‘ฌานลาภิโน โหนฺตุ, กุหิํ วาสิกา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘มยฺหํว กุลูปกา’’ติ อทฺทสฯ ปริสุทฺธสีลา นาม ฉสุ เทวโลเกสุ ยตฺถิจฺฉนฺติ, ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติฯ อิเม ปน อุปริเทวโลเก จ น นิพฺพตฺตาฯ ฌานลาภิโน นาม พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อิเม จ พฺรหฺมโลเก น นิพฺพตฺตาฯ อหํ ปน เอเตสํ โอวาเท ฐตฺวา เทวโลกสามิกสฺส สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปลฺลงฺเก ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิเม หีเน คนฺธพฺพกาเย นิพฺพตฺตาฯ อฏฺฐิเวธปุคฺคลา นาเมเต วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา คาฬฺหํ วิชฺฌิตพฺพาติ จินฺเตตฺวา กุโตมุขา นามาติอาทีหิ วจเนหิ ปฏิโจเทสิฯ

ตตฺถ กุโตมุขาติ ภควติ อภิมุเข ธมฺมํ เทเสนฺเต ตุมฺเห กุโตมุขา กิํ อญฺญา วิหิตา อิโต จิโต จ โอโลกยมานา อุทาหุ นิทฺทายมานา? ทุทฺทิฏฺฐรูปนฺติ ทุทฺทิฏฺฐสภาวํ ทฏฺฐุํ อยุตฺตํ ฯ สหธมฺมิเกติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สมาจิณฺณธมฺเม กตปุญฺเญฯ เตสํ ภนฺเตติ เตสํ โคปเกน เทวปุตฺเตน เอวํ วตฺวา ปุน ‘‘อโห ตุมฺเห นิลฺลชฺชา อหิริกา’’ติอาทีหิ วจเนหิ ปฏิโจทิตานํ ทฺเว เทวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สติํ ปฏิลภิํสุฯ

กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ เต กิร จินฺตยิํสุ – ‘‘นเฏหิ นาม นจฺจนฺเตหิ คายนฺเตหิ วาเทนฺเตหิ อาคนฺตฺวา ทาโย นาม ลภิตพฺโพ อสฺส, อยํ ปน อมฺหากํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปกฺขิตฺตโลณํ อุทฺธนํ วิย ตฏตฏายเตว, กิํ นุ โข อิท’’นฺติ อาวชฺชนฺตา อตฺตโน สมณภาวํ ปริสุทฺธสีลตํ ฌานลาภิตํ ตสฺเสว กุลูปกภาวญฺจ ทิสฺวา ‘‘ปริสุทฺธสีลา นาม ฉสุ เทวโลเกสุ ยถารุจิเต ฐาเน นิพฺพตฺตนฺติ, ฌานลาภิโน พฺรหฺมโลเกฯ มยํ อุปริเทวโลเกปิ พฺรหฺมโลเกปิ นิพฺพตฺติตุํ นาสกฺขิมฺหฯ อมฺหากํ โอวาเท ฐตฺวา อยํ อิตฺถิกา อุปริ นิพฺพตฺตา, มยํ ภิกฺขู สมานา ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีเน คนฺธพฺพกาเย นิพฺพตฺตาฯ เตน โน อยํ เอวํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ ญตฺวา ตสฺส กถํ สุณนฺตาเยว เตสุ ทฺเว ชนา ปฐมชฺฌานสติํ ปฏิลภิตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตา อนาคามิผเลเยว ปติฏฺฐหิํสุฯ อถ เนสํ โส ปริตฺโต กามาวจรตฺตภาโว ธาเรตุํ นาสกฺขิฯ ตสฺมา ตาวเทว จวิตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ นิพฺพตฺตาฯ โส จ เนสํ กาโย ตตฺถ ฐิตานํเยว นิพฺพตฺโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตสํ, ภนฺเต, โคปเกน เทวปุตฺเตน ปฏิโจทิตานํ ทฺเว เทวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สติํ ปฏิลภิํสุ กายํ พฺรหฺมปุโรหิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว ฌานสติํ ปฏิลภิํสุฯ ตตฺเถว ฐตฺวา จุตา ปน กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํ ปฏิลภิํสูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอโก ปน เทโวติ เอโก เทวปุตฺโต นิกนฺติํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต กาเม อชฺฌวสิ, ตตฺเถว อาวาสิโก อโหสิฯ

[354] สงฺฆญฺจุปฏฺฐาสินฺติ สงฺฆญฺจ อุปฏฺฐาสิํฯ

สุธมฺมตายาติ ธมฺมสฺส สุนฺทรภาเวนฯ ติทิวูปปนฺโนติ ติทิเว ติทสปุเร อุปปนฺโนฯ คนฺธพฺพกายูปคเต วสีเนติ คนฺธพฺพกายํ อาวาสิโก หุตฺวา อุปคเตฯ เย จ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตาติ เย ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา มยํ อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺฐหิมฺหาติ อิมินา สทฺธิํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปาทูปสงฺคยฺหาติ ปาเท อุปสงฺคยฺห ปาทโธวนปาทมกฺขนานุปฺปทาเนน ปูเชตฺวา เจว วนฺทิตฺวา จฯ สเก นิเวสเนติ อตฺตโน ฆเรฯ อิมสฺสาปิ ปทสฺส อุปฏฺฐหิมฺหาติ อิมินาว สมฺพนฺโธฯ

ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพติ อตฺตนาว เวทิตพฺโพฯ อริยาน สุภาสิตานีติ ตุมฺเหหิ วุจฺจมานานิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สุภาสิตานิฯ

ตุมฺเห ปน เสฏฺฐมุปาสมานาติ อุตฺตมํ พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาสมานา อนุตฺตเร พุทฺธสาสเน วาฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐจริยํฯ ภวตูปปตฺตีติ ภวนฺตานํ อุปปตฺติฯ

อคาเร วสโต มยฺหนฺติ ฆรมชฺเฌ วสนฺตสฺส มยฺหํฯ

สฺวชฺชาติ โส อชฺชฯ โคตมสาวเกนาติ อิธ โคปโก โคตมสาวโกติ วุตฺโตฯ สเมจฺจาติ สมาคนฺตฺวาฯ

หนฺท วิยายาม พฺยายามาติ หนฺท อุยฺยมาม พฺยายมามฯ มา โน มยํ ปรเปสฺสา อหุมฺหาติ โนติ นิปาตมตฺตํ, มา มยํ ปรสฺส เปสนการกาว อหุมฺหาติ อตฺโถฯ โคตมสาสนานีติ อิธ ปกติยา ปฏิวิทฺธํ ปฐมชฺฌานเมว โคตมสาสนานีติ วุตฺตํ, ตํ อนุสฺสรํ อนุสฺสริตฺวาติ อตฺโถฯ

จิตฺตานิ วิราชยิตฺวาติ ปญฺจกามคุณิกจิตฺตานิ วิราชยิตฺวาฯ กาเมสุ อาทีนวนฺติ วิกฺขมฺภนวเสน ปฐมชฺฌาเนน กาเมสุ อาทีนวํ อทฺทสํสุ, สมุจฺเฉทวเสน ตติยมคฺเคนฯ กามสํโยชนพนฺธนานีติ กามสญฺโญชนานิ จ กามพนฺธนานิ จฯ ปาปิมโยคานีติ ปาปิมโต มารสฺส โยคภูตานิ, พนฺธนภูตานีติ อตฺโถฯ ทุรจฺจยานีติ ทุรติกฺกมานิฯ สอินฺทา เทวา สปชาปติกาติ อินฺทํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อุปวิฏฺฐา สอินฺทา ปชาปติํ เทวราชานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อุปวิฏฺฐา สปชาปติกาฯ สภายุปวิฏฺฐาติ สภายํ อุปวิฏฺฐา, นิสินฺนาติ อตฺโถฯ

วีราติ สูราฯ วิราคาติ วีตราคาฯ วิรชํ กโรนฺตาติ วิรชํ อนาคามิมคฺคํ กโรนฺตา อุปฺปาเทนฺตาฯ นาโคว สนฺนานิ คุณานีติ กามสญฺโญชนพนฺธนานิ เฉตฺวา เทเว ตาวติํเส อติกฺกมิํสุฯ สํเวคชาตสฺสาติ ชาตสํเวคสฺส สกฺกสฺสฯ

กามาภิภูติ ทุวิธานมฺปิ กามานํ อภิภูฯ สติยา วิหีนาติ ฌานสติวิรหิตาฯ

ติณฺณํ เตสนฺติ เตสุ ตีสุ ชเนสุฯ อาวสิเนตฺถ เอโกติ ตตฺถ หีเน กาเย เอโกเยว อาวาสิโก ชาโตฯ สมฺโพธิปถานุสาริโนติ อนาคามิมคฺคานุสาริโนฯ

เทเวปิ หีเฬนฺตีติ ทฺเว เทวโลเก หีเฬนฺตา อโธกโรนฺตา อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สมาหิตตฺตา อตฺตโน ปาทปํสุํ เทวตานํ มตฺถเก โอกิรนฺตา อากาเส อุปฺปติตฺวา คตาติฯ

เอตาทิสี ธมฺมปฺปกาสเนตฺถาติ เอตฺถ สาสเน เอวรูปา ธมฺมปฺปกาสนา, ยาย สาวกา เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ น ตตฺถ กิํ กงฺขติ โกจิ สาวโกติ กิํ ตตฺถ เตสุ สาวเกสุ โกจิ เอกสาวโกปิ พุทฺธาทีสุ วา จาตุทฺทิสภาเว วา น กงฺขติ ‘‘สพฺพทิสาสุ อสชฺชมาโน อคยฺหมาโน วิหรตี’’ติฯ อิทานิ ภควโต วณฺณํ ภณนฺโต ‘‘นิติณฺณโอฆํ วิจิกิจฺฉฉินฺนํ, พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺท’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ วิจิกิจฺฉฉินฺนนฺติ ฉินฺนวิจิกิจฺฉํฯ ชนินฺทนฺติ สพฺพโลกุตฺตมํฯ

ยํ เต ธมฺมนฺติ ยํ ตว ธมฺมํฯ อชฺฌคํสุ เตติ เต เทวปุตฺตา อธิคตาฯ กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ อมฺหากํ ปสฺสนฺตานํเยว พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตว ธมฺมํ ชานิตฺวา เตสํ ติณฺณํ ชนานํ เต ทฺเว วิเสสคู อมฺหากํ ปสฺสนฺตานํเยว กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ อธิคนฺตฺวา มคฺคผลวิเสสํ อชฺฌคํสุ, มยมฺปิ ตสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติยา อาคตมฺหาสิ มาริสาติฯ อาคตมฺหเสติ สมฺปตฺตมฺหฯ กตาวกาสา ภควตา, ปญฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริสาติ สเจ โน ภควา โอกาสํ กโรติ, อถ ภควตา กตาวกาสา หุตฺวา ปญฺหํ, มาริส, ปุจฺเฉยฺยามาติ อตฺโถฯ

มฆมาณววตฺถุ

[355] ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโขติ จิรกาลโต ปภุติ วิสุทฺโธฯ กีว จิรกาลโต? อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ มคธรฏฺเฐ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺฐายฯ ตทา กิเรส เอกทิวสํ กาลสฺเสว วุฏฺฐาย คามมชฺเฌ มนุสฺสานํ คามกมฺมกรณฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ฐิตฏฺฐานํ ปาทนฺเตเนว ปํสุกจวรํ อปเนตฺวา รมณียมกาสิ, อญฺโญ อาคนฺตฺวา ตตฺถ อฏฺฐาสิฯ โส ตาวตเกเนว สติํ ปฏิลภิตฺวา มชฺเฌ คามสฺส ขลมณฺฑลมตฺตํ ฐานํ โสเธตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ทารูนิ อาหริตฺวา สีตกาเล อคฺคิํ กโรติ, ทหรา จ มหลฺลกา จ อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิสีทนฺติฯ